Auschwitz was het belangrijkste concentratiekamp van de Nazi's. Het beroemde bord 'Arbeit macht Frei' staat nog steeds boven de ingang. Het kamp lag in het 'midden' van het Duitse Rijk. Van alle kanten werden joden en andere 'ongewenste' bevolkingsgroepen aangevoerd met de primaire bedoeling hen aan het werk te zetten. Bij de poort werd een markering aangebracht om onderscheid te maken tussen joden, zigeuners, homo's, etc. In principe zijn alle joden, die binnen de Duitse invloedsfeer opgepakt konden worden naar dit kamp gebracht. De mannen werden te werk gesteld. De anderen gingen naar de gaskamers. Bij elkaar zijn er anderhalf miljoen mensen omgekomen in Auschwitz. Bij de bevrijding waren er circa 40.000 overlevenden.

De mensen kwamen aan met de trein. Het museum is het voormalige kamp Auschwitz I. Aldra werd dit relatief kleine kamp te klein voor de enorme aantallen mensen, die aangevoerd werden. Het kamp gelegen bovenop het voormalige dorp Birkenau was de laatste uitbreiding. Het ging om enorme aantallen mensen en ondanks de grote sterfte onder de arbeiders door honger en kou waren dat er gewoon teveel om te werk gesteld en bewaakt te kunnen worden. Gedurende oorlog werden daarom de gaskamers uitgevonden. In tijden van 'overschotten' reden de treinen zelfs direct door naar de gaskamers in Birkenau.

In 1994 hadden we ook een gelegenheid het Auschwitz te bezoeken. Het zou dan nachtwerk worden en we besloten het niet te doen. Ditmaal kwam de organisator van het Europees kampioenschap met het aanbod voor een excursie. De meeste Russische dammers hebben een Joodse achtergrond. Na de partij en de lunch zouden we vertrekken. Het duurde wat langer dan verwacht voor we op weg waren. Ook is het zo'n vier uur rijden voor je er bent. Ik was de enige niet Rus in een groot gezelschap Russen. Rondleidingen zijn alleen toegestaan met een gids (Ditmaal in het Russisch). Gelukkig waren er nogal wat Engelstalige borden, zodat ik het nog een beetje volgen kon. De rondleiding begon om zes uur en duurde drie uur tot in het pikkedonker en alle hekken gesloten werden. Anders was de gids nog doorgegaan met haar dramatische verhaal. We waren pas na middernacht terug.

Op het eerste gezicht lijkt er niets mis met het gebouwencomplex van Auschwitz I. Het is een enorme verzameling van rode bakstenen gebouwen. Typisch een voorstad met eengezinswoningen uit de moderne tijd, totdat je je realiseert, dat men met onvoorstelbare aantallen mensen op een kamer sliep. De klimatologische omstandigheden in Auschwitz zijn grote delen van het jaar verschrikkelijk. Zonder verwarming en voldoende voedsel kon niemand in de winter in leven blijven. Het was de kunst om elkaar 's nachts warm te houden en te vechten om eten, wilde je enige tijd het zware werk overleven. Verraad van lotgenoten en meewerken met de Duitsers was noodzakelijk om het vol te houden.

Het verzamelen van onwelgevallige leden van de gemeenschap is niet echt de oplossing voor alle problemen. De concentratiekampen werden met Duitse grondigheid opgezet en gaande gehouden. Desondanks was het niet gemakkelijk. Het ging om dermate enorme mensenmassa's, dat het administratief gezien gewoon niet bij te benen was. De sterfte was enorm. Regelmatig gebeurde het, dat er overleden mensen werden aangetroffen, die met geen mogelijkheid te identificeren waren. Een poosje lang heeft men dit probleem proberen op te lossen door van iedereen foto's te maken. Totdat ook dat door de enorme aantallen ondoenlijk werd.

Vaststellen om welke aantallen het ging is een buitengewoon lastige opgave. Tijdens een oorlog loopt de omvang van de bevolking enorm terug. Er worden nauwelijks kinderen geboren en ouderen overlijden vervroegd door de ontberingen. Er waren meer kampen. In de geschiedenissenboeken staat een aantal van zes miljoen joden, die omgekomen zijn tijdens de oorlog. In Auschwitz weet men de aantallen, die daar per trein aangevoerd zijn vanuit alle windstreken tamelijk accuraat. Het waren er ongeveer 1.2 miljoen. Ook dat is een enorm aantal...

Het is ontzettend belangrijk voor een dergelijk instelling, dat niemand in de rest van de wereld in de gaten heeft wat er plaatsvindt. Het is de bedoeling, dat de betrokkenen zonder al teveel tegenstand te bieden, zoveel mogelijk op vrijwillige basis naar het concentratiekamp reizen. Er wordt verhaald over de leiders van getto's, die bedongen dat mensen regelmatig brieven naar huis mochten schrijven en goed behandeld zouden worden, voordat ze toestonden, dat hun mensen naar Auschwitz afreisden. Zodra bekend zou worden, dat er op anderhalf miljoen mensen slechts veertigduizend het zouden overleven, zou de weerstand dusdanig toenemen, dat het halve Duitse leger ingezet zou moeten worden om het proces gaande te houden. 

De mensen gingen op reis met hun hele 'hebben en houden'. Bij aankomst werd alles van waarde ingenomen. Ook binnen het kamp werd spaarzaam omgegaan met informatie. Zodra bekend zou worden, dat er geen hoop was, dan waren de massa's van honderdduizenden gevangenen volkomen oncontroleerbaar geworden voor de gemiddeld vijfhonderd Duitse bewakers. Op het wekken van de indruk 'vluchtgevaarlijk' te zijn stond de doodstraf. Systematisch werden alle personen, die tot verzet in staat waren uit de stroom met aangevoerde mensen gehaald en direct ter dood gebracht. Er was een speciale afdeling, die zich bezighield met het opsporen en 'berechten' van verzet.

Er is één opstand geweest. De gaskamers werden gerund door gevangenen. Deze hadden het beter dan de anderen. Echter om het naar buiten lekken van informatie te voorkomen werden deze van tijd tot tijd zelf naar de gaskamer gestuurd. Op een gegeven moment was er iemand die dit vooraf in de gaten had en zijn collega's inlichtte over de hopeloosheid van hun positie. Dat leidde tot een opstand. De SS had alle beschikbare manschappen nodig om deze neer te slaan. De betreffende gaskamer werd daarbij dusdanig beschadigd, dat hij daarna nooit meer gebruikt kon worden.